Klikając "Akceptuj wszystkie pliki cookie", użytkownik wyraża zgodę na przechowywanie plików cookie na swoim urządzeniu w celu usprawnienia nawigacji w witrynie, analizy korzystania z witryny i pomocy w naszych działaniach marketingowych. Prosimy o zapoznanie się z naszą Polityka prywatności aby uzyskać więcej informacji.
Ukraińcy w Warszawie są zaproszeni na obchody święta Rokolada
Ukraiński Dom zaprasza na wspólne świętowanie Bożego Narodzenia w warszawskim Nowym Teatrze. Podczas wydarzenia nie zabraknie tradycyjnych świątecznych potraw, występów muzycznych i rozrywki dla dzieci.
Цьогорічне Народження Спасителя українці вперше святкували за новим календарем, разом з об'єднаною європейською спільнотою. Для більшості з нас Різдвяні свята проходили під ворожими обстрілами, без електроенергії та в розлуці з рідними. Таким було вже друге Різдво для мільйонів українців, після початку повномасштабного вторгнення. Ворог прагне позбавити нас найважливішого — традицій та звичаїв, забрати у нас те, що є близьким та рідним.
Wielu Ukraińców mieszkających w Polsce spędziło te święta nie tylko z dala od domu, ale także z dala od rodzin i przyjaciół. Wojna pozbawiła ich możliwości zasiadania do wspólnego świątecznego stołu, skosztowania tradycyjnych bożonarodzeniowych potraw i spędzenia tego czasu z rodziną. Inicjatywa Ukraińskiego Domu w Warszawie ma na celu nie tylko zjednoczenie Ukraińców w okresie świątecznym, ale także zapewnienie im możliwości poczucia ducha Bożego Narodzenia, zjedzenia ukraińskiej kutii, posłuchania kolęd i cieszenia się wyjątkową atmosferą.
Свято Розколяди відбудеться 6 січня у варшавському Новому Театрі, що на вул. Madalińskiego 10/16. Початок заходу запланований о 12:30 год.
"Niestety, wojna trwa dłużej, niż wszyscy się spodziewaliśmy. Od dwóch lat wielu Ukraińców szuka schronienia w Warszawie, ale pozostają daleko od swojej ojczyzny, rodziny i przyjaciół. Każdego dnia w Ukraińskim Domu widzimy, jak ci ludzie chcą znaleźć miejsce, w którym poczują się jak w domu, poznają nowych przyjaciół i zanurzą się w swoich tradycjach. Jednak największe pragnienie wspólnoty przejawia się podczas najważniejszych świąt kalendarzowych i rytualnych, kiedy samotność jest najbardziej odczuwalna. Dlatego nieprzypadkowo Ukraiński Dom organizuje masowe uroczystości w okresie bożonarodzeniowym. Niezwykle ważne jest dla nas zjednoczenie naszej ukraińskiej społeczności wokół wspólnego stołu w rodzinnej atmosferze, tak aby każdy uczestnik czuł się mile widziany i szczerze przyjęty. Zachowanie ukraińskich tradycji ma dla nas również ogromne znaczenie, ponieważ jest integralną częścią naszej tożsamości narodowej" - powiedziała Kateryna Pytlyk, przewodnicząca komitetu organizacyjnego festiwalu Rozkolada.
Організатори наголосили, що вхід на подію — вільний, але за умови обовʼязкової реєстрації кожного учасника. В програмі свята Розколяди заплановані виступи вокального гурту "Море", дуету бандуристок "DedeNova" та музичного гурту "Darie Lu".
Szczególnie miłym prezentem świątecznym dla wszystkich będzie szopka wykonana przez uczniów i rodziców Międzyszkolnego Ośrodka Edukacyjnego mniejszości ukraińskiej w Warszawie.
Patronem medialnym obchodów jest serwis informacyjny dla Ukraińców w Polsce "Sestry".
Redaktor informacyjny, dziennikarz. Na początku pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę, pracując jako dziennikarz w internetowym serwisie informacyjnym Wirtualna Polska, stworzył strategię informowania ukraińskich uchodźców w Polsce. Był redaktorem naczelnym VPolshchi, serwisu informacyjnego dla Ukraińców w Polsce.
Wesprzyj Sestry
Nawet mały wkład w prawdziwe dziennikarstwo pomaga demokracji przetrwać. Dołącz do nas i razem opowiemy światu inspirujące historie ludzi walczących o wolność!
У Польщі діють закони на рівні держави і розпорядчі акти на рівні окремого міста. Перш ніж відкривати салон краси, варто з ними ознайомитись. У Польщі існує Державна санітарна служба, яка може — коли їй заманеться, без попередження — прийти і перевірити салон краси на дотримання прописаних санітарних норм.
В інтернеті ви не знайдете норми санепіду і вимоги для відкриття салону краси. Треба їхати до офісу Державної санітарно-епідеміологічної служби і на місці їх з’ясовувати.
Ось деякі з них:
1. Салон має бути розташований в окремій частині будівлі/приміщення або в окремій будівлі. Зазвичай салон із манікюрним і педикюрним кабінетами не може бути розміщений вище 1-го поверху.
2. Вхід до салону повинен бути окремим, але може бути загальним для всіх користувачів.
3. У салоні повинні бути такі окремі приміщення: службова кімната, кімната очікування або окреме місце з вішалкою для одягу, соціальне приміщення, гігієнічно-санітарне приміщення тощо.
4. Салон повинен мати водопровід з гарячою та холодною водою, а також каналізацію, вентиляцію, опалення.
5. На кожній баночці-шкляночці має бути сертифікат відповідності з дозволом використання на території ЄС. Також у вас має бути сертифікат з терміном придатності усіх засобів в салоні. І ви маєте стежити, аби прострочений матеріал не використовувався, інакше отримаєте штраф.
6. Стіни біля умивальників і раковин повинні бути покриті невбираючим матеріалом заввишки не менш ніж в 1,6 м.
7. При використанні косметичних засобів, які викликають забруднення тіла, наприклад при проведенні СПА-процедур, має бути відокремлений санвузол з душем.
8. Працівники салону повинні дотримуватися правил особистої гігієни, носити чистий захисний одяг, використовувати засоби індивідуального захисту. Використовуйте засоби гігієни, такі як одноразові підкладки, чисті рушники для клієнтів.
9. У салоні інструменти та обладнання необхідно утримувати в належному гігієнічно-санітарному стані шляхом миття та дезінфекції, а інструменти багаторазового використання та інструменти, що використовуються при при обрізному манікюрі та педикюрі потребують стерилізації на стерилізаційній станції салону.
Для стерилізації інструментів треба мати автоклав (стерилізатор), також до кожного інструменту має бути інструкція щодо часу і форми стерилізації.
Обов’язково треба вести журнал стерилізації інструментів. Рекомендуємо завести велику папку для зберіганні усіх вимог і час від часу перевіряти їх дотримання.
10. У кожному салоні повинна бути аптечка з засобами для надання першої медичної допомоги.
11. У салоні має бути знак «Паління заборонене», за його відсутність власник салону може отримати штраф.
12. І насамкінець, про приємну музику в салоні. Не варто вмикати музику зі стрімінгових платформ, наприклад Spotify або AppleMusic. Є агенція, яка уважно пильнує за дотриманням авторських прав. Якщо спіймають, штраф буде просто космічний.
Щеплювати чи не щеплювати? Це питання турбує багатьох батьків з України.
Я особисто проти антиваксерів і вірю в доказову медицину, але люди і ситуації є різні. Що ж говорить польське законодавство про щеплення для українських дітей?
Польське законодавство в цьому питанні однозначне. Після трьох місяців перебування українців у Польщі, відповідно до ст. 17 розділу 1а «Про запобігання та боротьбу з інфекціями та інфекційними хворобами людей» вони підлягають обов’язковій вакцинації. Безкоштовно.
Наслідком ухилення від обов’язку вакцинації є можливість накладення на особу, яка ухиляється, штрафу в межах адміністративної процедури, тобто відповідно до ст. 26 Закону від 17 червня 1966 р. про виконавче провадження. У цій ситуації органом примусового виконання є районний державний санітарний інспектор, на якого покладається обов’язок відкриття провадження та контроль за його перебігом.
Але це ще не все. У такому ж порядку штраф може бути накладено на осіб, які ухиляються від виконання обов’язку з метою примусу їх до цього виконання (відповідно до ст. 119 зазначеного Закону). Штраф накладається місцевим воєводою у формі постанови, його максимальний одноразовий розмір становить 10 000 злотих, і він може бути накладений багаторазово. Звісно, рішення воєводи можна оскаржити.
Проте, закон передбачає іншу можливу санкцію, яка може бути суворішою за грошове покарання. Зокрема, батьки, які ухиляються від щеплення дітей, можуть бути піддані контролю з боку суду з питань опіки та піклування. Суд може порушити справу про обмеження батьківських прав. Під час розгляду справи суд встановлюватиме, чи відповідає відсутність згоди батьків на щеплення інтересам дитини.
Далі — щодо шансів невакцинованій дитині потрапити в садочок, школу чи вищий навчальний заклад.
Більшість державних і приватних садочків не перевіряють книжку про щеплення, а інформацію про щеплення дитини отримують зі слів батьків. До школи теж, за великим рахунком, не можуть не прийняти нещеплену дитину, бо це є обмеженням права на освіту.
Są miejsca piękne zarówno latem, jak zimą - na przykład jeziora mazurskie. W upalne dni to popularny region żeglarski kąpielowy, a w zimnych porach roku, zwłaszcza gdy spadnie śnieg, jest to miejsce mocy, które cieszy oko i duszę. Mazury oferują zimą wiele atrakcji. Lokalne hotele organizują ogniska, piesze wycieczki, a najpopularniejszym wydarzeniem sezonu są zawody na orientację Ełcka Zmarzlina. W tym roku uczestnicy mają do wyboru dwa dystanse: 25 i 50 km, a na ich drodze będzie wiele ciekawych zadań. Opłata startowa wynosi 110 zł. Na mecie na wszystkich czeka ciepła zupa.
Mazurski Zen. Zdjęcie: Shutterstock
Orientacja w terenie. Zdjęcie: Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Ełku
2. Wyścigi jachtów lodowych w Giżycku
Zawody żeglarskie są popularne w Giżycku nie tylko latem, ale także zimą! Tak, kiedy jeziora zamarzają, organizowane są tu wyścigi jachtów lodowych (bojerów). Nawet jeśli sam czymś takim nie pływasz, fajnie jest oglądać te spektakularne zawody. Łodzie na lodzie zostały po raz pierwszy użyte w Holandii w XVII wieku, ale wtedy służyły do transportu towarów. Zimowe regaty pojawiły się w Polsce w latach 20. i 30. ubiegłego wieku i szybko zyskały popularność.
Silny wiatr wieje w żagle jachtów lodowych. Zdjęcie: www.bojer.pl
3.Odpoczynek w rezerwacie "Bory Tucholskie" i "Polskie Stonehenge"
Tenświatowy rezerwat biosfery znajduje się 50 kilometrów od Gdańska i ma wyjątkową atmosferę o każdej porze roku. Mówi się, że pod tutejszymi sosnami Napoleon zakopał swoje skarby. Kompleks leśny zajmuje powierzchnię trzech tysięcy kilometrów kwadratowych i jest domem dla różnych zwierząt i ptaków (np. głuszców). W parku rosną stuletnie dęby - jeden z nich ma nawet 600 lat. Spacerując po okolicy można zobaczyć wiele leśniczówek z czerwonej cegły.
Rezerwat "Bory Tucholskie". Fot: Facebook Park Narodowy Bory Tucholskie
W ośnieżonych lasach znajduje się wiele biegowych tras narciarskich, a jeśli nie ma śniegu, można odwiedzić pobliskie średniowieczne miasto Chojnice. Można też wybrać się do Leśna, gdzie znajduje się kościół z największą drewnianą dzwonnicą w Polsce. Z 30 metrowej wieży można też podziwiać unikatowy XIX-wieczny akwedukt w Fojutowie. W rezerwacie znajduje się również miejsce, które Polacy nazywają swoim małym Stonehenge. "Kręgi Kamienne" to największe w Polsce skupisko kamiennych kręgów, mających średnicę od 15 do 33 metrów. Najprawdopodobniej jest to cmentarzysko Gotów z I i II wieku naszej ery.
"Kamienne kręgi". Zdjęcie: Facebook
4. Szczecin i zimowy Bałtyk
Szczecinto miasto na granicy z Niemcami, znane z filharmonii i tras podziemnych. Niedaleko znajduje się Świnoujście, miasto z fortyfikacjami, a także Centrum Słowian i Wikingów na wyspie Wolin. Aleja Sław w Międzyzdrojach jest lokalnym odpowiednikiem Walko of Fame w Hollywood. Nieopodal jest góra Kawcza, miejsce dla miłośników aktywności na świeżym powietrzu. Dalej mamy Kołobrzeg, uzdrowisko z piaszczystymi plażami, klimatycznymi kawiarniami i molo. Kołobrzeska Latarnia Morska to symbol miasta i jedna z najwyższych takich latarni w Polsce. Wszystkie te miejsca stają się szczególnie atrakcyjne zimą, ponieważ o tej porze nie ma tam tłumów. Mówi się, że zimą nie ma złej pogody, są tylko źle dobrane ubrania. Ubierz się więc ciepło i pospaceruj po miastach czy plażach z zamarzniętym piaskiem. A wieczorem skorzystaj z programów SPA, oferowanych przez większość tutejszych hoteli.
Szczecin. Zdjęcie: Shutterstock
Zimowy Bałtyk. Zdjęcie: Shutterstock
5. Góralski karnawał w Bukowinie Tatszańskiej.
Źródła termalne, jazda na nartach i jedna z największych atrakcji roku - lutowy karnawał góralski. Impreza ma już ponad 40 lat. Regionalne zespoły i grupy folklorystyczne, konkursy kolęd i tańców, wystawy rzemiosła ludowego, na których swoje prace prezentują mistrzowie rzeźbienia w drewnie, mebli artystycznych, wyrobów metalowych i skórzanych, malarstwa na szkle i tkania koronek itp. A głównym wydarzeniem jest fascynujący pokaz owczarków podhalańskich.
Góralski karnawał to święto lokalnego folkloru i tradycji. Fot: https://goralskikarnawal.pl
6.Ośrodek szkolenia olimpijskiego i trasy narciarstwa biegowego w Spale
Małe miasteczko Spała słynie z dzikich lasów i rzeki Plicy. Spalskie lasy od dawna były miejscem wypoczynku wysokich rangą urzędników z Polski i innych krajów, a od średniowiecza polowali tu mnisi i myśliwi. Sto kilometrów od Warszawy znajduje się dobrze wyposażony Ośrodek Przygotowań Olimpijskich z krytym basenem i kriokomorą. Do Spały przyjeżdża się na narty biegowe, sanki i zimowy paintball.
Narciarstwo biegowe pozwoli spalić więcej kalorii niż zwykła jazda na nartach. Zdjęcie: Shutterstock
7. Samotność w Bieszczadach
Zmęczeni tętniącym życiem miasta i jego gorączkowym rytmem - zapraszamy w Bieszczady. To miejsce uznawane jest za jedno z najbardziej kameralnych w całej Polsce. Znajdują się tu szlaki dla miłośników pieszych wędrówek. Najciekawszym z nich jest czterokilometrowa Połonina Caryńska. Ze szczytu Kruhly Wierch (1297 m n.p.m.) roztacza się niezrównana panorama. Nie mniej imponujące widoki oferuje dwukrotnie dłuższa Połonina Wetlińska, znajdująca się na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Najwyższy punkt tego pasma górskiego, Roh, znajduje się na wysokości 1255 m n.p.m. Łączna długość bieszczadzkich szlaków turystycznych wynosi ponad 200 km, a śnieg pada w regionie od listopada do maja.
Bieszczadzki krajobraz. Fot: Shutterstock
8. Tor saneczkowy w Karpaczu
Tylko w Karpaczu, gdzie znajdują się wyjątkowe tory saneczkowe, możnaza jednym razem pokonać ponad kilometr na sankach. Ze stoków mogą korzystać dzieci od trzeciego roku życia - umożliwiają to dwuosobowe sanki z pasami bezpieczeństwa dla dorosłych i dzieci. Tory znajdują się na terenie Ośrodka Rekreacyjno-Sportowego "Kolorowa". Są w pełni zautomatyzowane, więc przysłowie: "Jeśli lubisz jeździć na nartach, powinieneś też polubić sanki" w Karpaczu nie ma racji bytu. Prędkość jazdy jest regulowana.
Jeden z torów saneczkowych w Karpaczu. Fot: WebCamera.pl
9. Zimowa wędrówka do Morskiego Oka
Spacer nad staw Morskie Oko w pobliżu Zakopanego to prawdziwe wyzwanie dla wędrowców w sezonie zimowym. Wielometrowe ośnieżone jodły, wysokie góry, schronisko z gorącą czekoladą po drodze - wszystko to jest bardzo romantyczne, ale należy pamiętać, że długość trasy wynosi około dziesięciu kilometrów, dlatego nie każdy może ją pokonać tam i z powrotem. Jednak spacer wzdłuż zamarzniętego jeziora wielkości dziesięciu boisk piłkarskich to wielka i rzadka przyjemność. Powietrze jest tu tak czyste i świeże, że aż chce się je zabrać ze sobą w butelce.
Największym i najbardziej znanym tatrzańskim jeziorem jest Morskie Oko. Przy silnych mrozach zamarza, a przy takiej pogodzie jak teraz zamienia się w lustro gór. fot: Shutterstock
10. Żubry w Puszczy Białowieskiej
Słynna Puszcza Białowieska jest ostatnim reliktowym lasem w Europie. Po polskiej stronie (bo jest też strona białoruska) najpopularniejszym miejscem wypoczynku w tym lesie jest wieś Białowieża. Można tu bez trudu spotkać ostatniego przedstawiciela dzikich europejskich byków - żubra. Zwierzęta czują się tu swobodnie, jak w domu. A lokalne restauracje raczą daniami z dziczyzny - mięsem jelenia, dzika, sarny, a nawet pierogami z mięsem żubra. Ale jak to możliwe, skoro żubry znajdują się w Międzynarodowej Czerwonej Księdze Zwierząt? Okazuje się, że jest to mięso zwierząt, które zostały porzucone przez swoje stado, na przykład z powodu wyczerpania. Ale zdarza się to rzadko. Gdy wszystkie żubry są zdrowe i szczęśliwe, restauracje nie mają wyboru i do pierogów dodają wołowinę.
Puszcza Białowieska jest domem dla 300 żubrów. Fot: Shutterstock
Irlandczycy, których znam, pytali mnie, jak obchodzimy Boże Narodzenie w Ukrainie - opowiada moja pasierbica Teresa. Przez rosyjską inwazję wyjechała do Irlandii, trafiła do małego miasteczka. To będzie pierwsze Boże Narodzenie Teresy poza Ukrainą. I po raz pierwszy sama, nieprzymuszona prosi o przepisy na kutię i chudy barszcz z uszkami. Mówi, że chce ugotować przynajmniej dwie potrawy z 12 obowiązkowych, żeby choć trochę poczuć, że to święta.
Lesia Vakuliuk z mężem i pasierbicą. Zdjęcie autora
- W Irlandii święta są całkowicie zamerykanizowane - mówi Teresa. - Irlandczycy nie mają własnych kolęd, w supermarketach grają tylko Jingle Bellsy, dzieci przebierają się za elfy, a w Wigilię Irlandczycy pieką indyka. Wszystko jest tak, jak widzieliśmy w amerykańskich filmach. Kiedy opowiedziałam im o naszych obchodach Bożego Narodzenia, byli zaskoczeni, że w Wigilię mamy postne potrawy, a dania mięsne są dozwolone następnego dnia.
Irlandia i Ukraina są bardzo podobne. Irlandczycy długo walczyli o niepodległość. Przetrwali wielki głód. Prawie zapomnieli swojego języka i dopiero teraz próbują go ożywić. A teraz, z opowieści Teresy, wiem, że całkowicie utracili swoje Boże Narodzenie.
"Namocz suszone grzyby, a następnie je ugotuj. W drugim garnku ugotuj kiszoną kapustę, a w trzecim buraki" - piszę krok po kroku instrukcję przyrządzania chudego barszczu w mailu do Teresy. W rzeczywistości moja babcia nazywała go kwasem chlebowym. Podobno ze względu na lekką kwaskowatość, którą nadawał mu wywar z kiszonej kapusty. Barszcz gotuję tylko raz w roku: na Boże Narodzenie. Wraz z kutią i pampuchami jest w mojej pierwszej trójce ulubionych 12 postnych potraw.
Świąteczny stół Lesi Wakuliuk. Zdjęcie autora
Sekret jego przygotowania przekazała mi moja babcia. A ona poznała go dzięki swojej babci. Ten przepis na świąteczny kwas chlebowy ma zdecydowanie ponad sto lat. Jest niesamowicie odporny, biorąc pod uwagę to, co Ukraina i ukraińskie Boże Narodzenie przeszły w ciągu ostatniego stulecia.
Władze radzieckie, niczym hollywoodzki Grinch, próbowały ukraść je Ukraińcom na wszelkie możliwe sposoby. W Związku nie było Boga, a zatem nie mogło być dnia jego narodzin. A jednocześnie nie mogło być wszystkich świąt Bożego Narodzenia: Wigilii, 12 potraw, Diducha, Wertepu, Kozła, Małanki i Wasyla, kolęd i szczedriwek. W ten sposób z wesołego i głośnego święta zmieniło się w święto za zamkniętymi drzwiami i zasłoniętymi oknami. W przeciwnym razie można było zostać oskarżonym o ukraiński nacjonalizm i, jeśli miało się szczęście, stracić pracę, a jeśli nie, pójść do więzienia lub zostać wysłanym do obozu. Na wsiach było nieco łatwiej zachować świąteczne tradycje, ale w miastach i miasteczkach było to ściśle kontrolowane.
- Podczas świąt Bożego Narodzenia nauczyciele musieli wieczorami patrolować ulice. Nosili specjalne czerwone opaski na rękawach i upewniali się, że żaden z uczniów nagle nie poszedł kolędować - tak moja mama wspomina swoje radzieckie dzieciństwo w małym miasteczku w zachodniej Ukrainie. Jej najbardziej żywe wspomnienie Bożego Narodzenia w Związku Radzieckim nie jest świąteczne, ani radosne. Moja babcia była nauczycielką języka ukraińskiego i literatury, a dziadek był dyrektorem Pałacu Pionierów. Jako nauczyciele musieli nie tylko uczyć swoich uczniów, jak kochać Związek Radziecki, ale także sami dawać właściwy przykład. W Wigilię w Pałacu Pionierów zawsze odbywała się zabawa taneczna dla uczniów szkół średnich. Organizowano ją właśnie tego dnia, aby dzieci nie zostawały w domu i żeby potajemnie nie pomagały rodzicom w przygotowaniu 12 potraw. Jako dyrektor Pałacu Pionierów mój dziadek musiał pilnować, by nikt nie opuścił potańcówki przed wyznaczonym czasem. Gdyby tego nie zrobił, miałby kłopoty, zarówno sam, jak jego uczniowie. Ponieważ "partia" widziała wszystko.
Moi dziadkowie mieszkali bardzo blisko Pałacu Pionierów. W domu w tym czasie babcia przygotowywała Wigilię. Oczywiście w tajemnicy. Dom wypełniały świąteczne zapachy tartego maku, pączków, sosu grzybowego, zupy... Dziadek od czasu do czasu wpadał do domu, aby pomóc w przygotowaniach. Świąteczny stół był już prawie nakryty. Wtedy ktoś zapukał do drzwi.
- Dobry wieczór, Myronie Mychajłowyczu! - słychać pytanie dobiegające z korytarza - Co to za smakowity zapach?
Razem z mamą, która była wtedy uczennicą, babcia chwyciła obrus i wyrzuciła wszystkie świąteczne potrawy do drugiego pokoju. Niespodziewanym gościem był przedstawiciel powiatowego wydziału oświaty. Kilkakrotnie wspominał o smakowitych zapachach. Dziadek próbował udawać, że wcale nie jest podekscytowany wizytą. Wyjaśnił, że właśnie zjedli obiad. Babcia wciąż patrzyła na ekran telewizora, jakby było w nim coś bardzo interesującego, coś, czego nie mogła przestać oglądać. Gościowi zaproponowano herbatę i przekąskę. Nie odmówił. Wciąż pytał, co u nich słychać, co się dzieje. Dopiero gdy dziadek powiedział, że musi wracać do Pałacu Pionierów - "bo dzieci są tam same..." - gość z sąsiedztwa poszedł z nim zobaczyć "jak się tam dzieci bawią...".
Kiedy drzwi zamknęły się za gościem, babcia łyknęłą proszek na uspokojenie. Mama wspomina, że też się trzęsła. Tymczasem świąteczny obrus zamienił się w wielką, wielokolorową plamę, a wszystkie 12 potraw zlało się w jedną. O świętach Bożego Narodzenia w tamtym roku można było zapomnieć...
Dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy Ukraina uzyskała niepodległość, znów można było hucznie obchodzić ukraińskie Boże Narodzenie. Kolędnicy zaczęli pukać do drzwi, a szopki wędrowały od domu do domu. Cała moja rodzina przychodziła do naszego domu na Wigilię. Jednak wiele rzeczy zostało zapomnianych. Więc mój dziadek brał skrzypce, mama siadała przy pianinie i ze śpiewnikami uczyliśmy się kolęd. Kiedy pierwszy raz poszłam do sąsiadów śpiewać kolędy, nie znałam nawet vinszevy, czyli krótkiego wierszyka z życzeniami wesołych świąt i dobrego roku. Więc mój dziadek specjalnie napisał kilka rymowanych wierszyków z życzeniami dla mnie, małej dziewczynki:
- Wesołych Świąt!
Chrystus się rodzi!
Chwała Ukrainie!
Ale Boże Narodzenie nie wróciło do życia na całej Ukrainie. W niektórych miejscach sowiecka machina zdołała zniszczyć to święto.
- Świętujemy Nowy Rok, to nowoczesne. Nie wierzymy w Boga, więc po co nam Boże Narodzenie - odpowiedzieli kiedyś koledzy z klasy Teresy w Kijowie, gdy przeczytała w klasie swoje wypracowanie z angielskiego. Miała opisać swoje ulubione święto. Napisała o Bożym Narodzeniu i o tym, jak systematycznie niszczono je w Ukrainie, zastępując jasełka koncertami noworocznymi, kolędy - noworocznymi porankami, świętego Mikołaja i jego anioły - Dziadkiem Mrozem i Śnieżną Panną, a 12 świątecznych potraw - oliwą, rybą laurową, kanapkami ze szprotkami i szampanem.
- To w zachodniej Ukrainie Boże Narodzenie jest głównym świętem. Nie musicie nam tego narzucać. Tutaj wszystko było inne - mówili koledzy Teresy.
Świąteczne poduszki Lesi. Zdjęcie autorki
Ale w regionie Kijowa na początku XX wieku było tak samo jak na zachodzie kraju. W zeszłym roku przygotowałam podcast o mojej ulubionej ukraińskiej książce: "Łowcy tygrysów" Ivana Bahrianego. Usiadłam więc, by przeczytać ją ponownie. Po raz trzeci. I muszę przyznać, że podczas inwazji na pełną skalę odczytałam ją na nowo. Opowiada o ukraińskim młodym intelektualiście, Hryhorim Mnohohrishnyim, który zostaje oskarżony o zdradę przez władze radzieckie i zesłany na Kołymę, jak to zrobiono ze wszystkimi "zdrajcami". Mnohosgrishny, którego jedynym grzechem jest to, że kocha Ukrainę i wszystko, co ukraińskie, próbuje dokonać niemożliwego - uciec z obozów. Podczas ucieczki przytrafiają mu się dramatyczne historie. Przypadkowo trafia do rodziny Ukraińców z regionu Kijowa, którzy od lat mieszkają na odległej, wiecznie zimnej Syberii. I tak, ponownie czytając "Łowcę tygrysów", zwróciłam uwagę na epizod, w którym Ivan Bahriany, który sam pochodzi z regionu Sumy, opisuje, jak ta rodzina obchodzi Boże Narodzenie:
- Boże Narodzenie w domu Sirki obchodzono przestrzegając wszystkich odwiecznych obrzędów ludowych. O świcie ktoś zapukał do drzwi i zaproponował zaśpiewanie kolęd. Matka zaprosiła do domu kolędnika. Zaśpiewał dawną kolędę, której Hryhorii nigdy wcześniej nie słyszał. Stary Sirko sam kolędował, ponieważ nie było nikogo innego, kto mógłby to zrobić. Potem złożyli sobie życzenia i zasiedli do jedzenia i picia... W porze obiadowej - znowu. Wieczorem przyszli kolędnicy, Natalka i Hryćko, ubrani w piękne stare stroje. Dołączył do nich Hryhorij. Święta zaczęły się wesoło.
W powieści nie ma ani słowa o obchodach Nowego Roku. Jest za to wiele ciekawych informacji o tych, którzy naprawdę narzucili Ukraińcom sposób obchodzenia tego święta, czyli o władzy radzieckiej. "Łowca tygrysów" to książka niemal autobiograficzna, ponieważ on sam za młodu został wysłany do obozu za swoją miłość do Ukrainy i próbował z niego uciec.
W końcu o ukraińskich świętach Bożego Narodzenia możemy przeczytać u Mikołaja Gogola. Jego opowiadanie "Noc przed Bożym Narodzeniem" zostało opublikowane na początku XIX wieku, sto lat wcześniej niż "Łowca tygrysów". I jest mało prawdopodobne, aby Gogol, który urodził się i wychował w regionie Połtawy, opisał obchody Bożego Narodzenia gdzieś na zachodniej Ukrainie. Ale władzom sowieckim zajęło zaledwie kilka dekad zakazanie wszystkiego, co ukraińskie. Setki tysięcy Ukraińców zostało zesłanych do obozów, a kilka milionów naszych rodaków zmarło z głodu.
Boże Narodzenie z przyjaciółmi, 2020. Zdjęcie autora
Kiedy wyjechałam do pracy w Kijowie, a później zamieszkałam w Buczy, bardzo brakowało mi tego świątecznego ducha. Ze względu na harmonogram pracy nie zawsze mogłam pojechać do domu moich rodziców w Chodorowie. Dlaczego nie stworzyć świątecznego nastroju we własnym domu? Tak więc w Boże Narodzenie nasz dom w Buczy zamienił się w ul; prawosławni, greccy i rzymscy katolicy, poganie, muzułmanie i ateiści przychodzili do nas, aby śpiewać kolędy. Polacy, Żydzi, Rosjanie czy Białorusini. Byli ukraińskojęzyczni, zrusyfikowani i tacy, którzy w dorosłym życiu przeszli na ukraiński. Byli i tacy, którzy próbowali kutii po raz pierwszy w życiu i tacy, którzy nigdy nie kolędowali. Byli z nami ludzie, którzy nagle przypomnieli sobie swoje dzieciństwo, w którym "coś takiego działo się w domu mojej babci na wsi, pamiętam". Zapraszaliśmy wszystkich! Ale był jeden warunek: wpuszczaliśmy dopiero gdy zaśpiewali kolędę. A potem wszyscy razem, zarówno dzieci, jak i dorośli, siadaliśmy przy długim stole, braliśmy do ręki telefony komórkowe, sprawdzaliśmy tekst kolejnej kolędy i zaczynaliśmy śpiewać. To było prawie jak moje dzieciństwo w latach 90-tych. Tylko teraz zamiast śpiewaków były smartfony, a zamiast dziadka akompaniującego na skrzypcach i mamy na pianinie - YouTube. O dziwo, ukraińskie święta fascynowały wszystkich, którzy nas odwiedzali.
- Czy w przyszłym roku też to zrobimy? - pytali nasi goście. A my kiwaliśmy głowami twierdząco.
Rodzina Lesi Wakuliuk z przyjaciółmi, 2021. Zdjęcie autorki
- Lesiu, jakie święta? Jakie kolędy? Nikogo to nie zainteresuje - tak zareagowała moja Teresa na pomysł, by któregoś roku zaprosić dzieci z sąsiedztwa do naszego domu i nauczyć je śpiewać kolędy. Była wtedy nastolatką. Co dziwne, do zorganizowania kolędowania dla dzieci zainspirowało mnie Halloween. Dzieci z sąsiedztwa przebrane za złe duchy biegały po naszym osiedlu, krzycząc "Cukierek albo psikus".
Dlaczego więc nie zarazić ich miłością do Bożego Narodzenia? - pomyślałam. W końcu to świetna zabawa! Kilka tygodni przed świętami napisaliśmy z mężem na grupie naszego osiedla, że możemy uczyć dzieci kolęd. Nasze osiedle zaczęli budować w 2014 roku, kiedy Rosja rozpoczęła wojnę na Ukrainie. Tak więc jego mieszkańcami były głównie rodziny, które uciekły z Krymu i Donbasu, regionów, w których obchody Bożego Narodzenia nie przetrwały represyjnych metod sowieckich.
- Ale nikt nie przyjdzie. A jeśli już, to może dwoje lub troje dzieci - jak zwykle narzekała Teresa.
- Jak przyjdzie dwójka, czy trójka dzieci nie będzie źle - odpowiedziałam.
Ale ku naszemu zaskoczeniu przyszło więcej dzieci. Dużo więcej! Opowiedziałam im o ukraińskim Bożym Narodzeniu, a one opowiedziały mi o sobie: skąd pochodzą, jak znalazły się w Buczy, co wiedzą o Bożym Narodzeniu. A potem wszyscy razem zaśpiewaliśmy:
- Hej, hej, hej! O Jezusie!
Hej, hej, hej! Bogu chwała!
Za szczęśliwą noc
Wieczna chwała Tobie.
Po kilku próbach chór młodych kolędników brzmiał świetnie! A w Wigilię zapukali do drzwi naszego mieszkania. Dzieci zrobiły świąteczną gwiazdę, niektóre miały ukraińskie szaliki, inne czapki Świętego Mikołaja. A najstarsze z nich trzymało wielki worek.
- Lesia! Lesia! Zobacz, co zrobiliśmy - są cukierki i bułeczki! I są hrywny! - wykrzykiwały jedno przez drugie.
- Czy w przyszłym roku pójdziemy kolędować? - zapytałam.
- Tak!
- I nauczymy się nowej kolędy?
— Таааак!
Wydawało mi się, że te dzieci wyglądały na jeszcze szczęśliwsze niż w Halloween. Ukraińskie Boże Narodzenie konkurowało z najpopularniejszym świętem na świecie! W następnym roku zamierzaliśmy zrobić z nimi prawdziwą ukraińską szopkę: z Herodem i Śmiercią, aniołem i diabłem, pasterzami i królami. Ale wtedy wydarzył się covid. A rok później w powietrzu czuć było napięcie przed rosyjską inwazją. Nie było czasu na kolędy... Nie wiem, jak okupacja Bucza wpłynęła na te dzieci. Nie wiem, gdzie teraz rzuciła je wojna i jak będzie wyglądało ich tegoroczne Boże Narodzenie. Chcę mieć nadzieję, że nasza wspólna kolęda pozostawiła po sobie ciepłe wspomnienie, do którego będą lgnęły, gdy pomyślą o Buczy i buczańskich świętach Bożego Narodzenia. I może kiedyś nauczą swoje dzieci kolęd, których zdążyłam je nauczyć.
Zamiast Świętego Mikołaja na drzwiach umieszcza się wizerunek kozy ze świątecznej szopki. Zdjęcie autora
Ukraińskie Boże Narodzenie żyje i ma się dobrze. Na początku XXI wieku, kiedy dopiero zaczynałam pracę jako dziennikarka, w obwodzie lwowskim było tylko kilku rzemieślników, którzy robili diduchy. Nasi przodkowie umieszczali tę ukraińską ozdobę wykonaną z kłosów zboża na rogu stołu w Wigilię Bożego Narodzenia, aby zapewnić bogaty rok. Obecnie diduchy nie są czymś egzotycznym, można je kupić w dowolnym rozmiarze i konfiguracji: na targu, w sklepie lub online.
- Byłam we Lwowie, teraz wracam do domu. Oczywiście z diduchem - napisała moja przyjaciółka z Buczy.
- W tym roku, oprócz choinki, postawię na stole diduch - powiedziała moja druga przyjaciólka.
Inwazja Rosji na pełną skalę rozbudziła zainteresowanie Ukraińców ukraińską tożsamością. Między innymi ukraińskimi świętami Bożego Narodzenia. Okazało się, że może być ono modne. Teraz, obok świątecznych obrusów z Mikołajem w czerwonym płaszczu z workiem na ramionach, sprzedawane są obręcze z ukraińskimi kolędnikami w haftowanych płaszczach i gwiazdą bożonarodzeniową. Oprócz naklejek na okna z saniami zaprzężonymi w renifery, można znaleźć naklejki z ukraińską kozą noworoczną, diabłem i aniołami.
W tym roku po raz pierwszy Ukraińcy będą świętować Boże Narodzenie razem z resztą cywilizowanego świata. Czy ukraińskie obchody Bożego Narodzenia, które wciąż konkurują z radzieckim Nowym Rokiem, będą w stanie pokonać tak chwalone "amerykańskie" Boże Narodzenie? Czy dzieci będą teraz przychodzić siać rano 1 stycznia, tak jak robiły to w Stary Nowy Rok? Czy Ukraińcy rozproszeni po świecie przez wojnę zachowają swoje świąteczne tradycje? Pytań jest wiele...
Kiedy Teresa była uczennicą, co roku w Wigilię kłóciła się z nami, nie bardzo chcąc pomóc: "Po co te święta? Po co zadajesz sobie tyle trudu i gotujesz 12 potraw? Dlaczego zapraszacie tylu gości? Kiedy będę dorosła, na pewno nie będę obchodzić świąt tak jak wy!". A teraz Teresa jest studentką. I uchodźczynią. Z irlandzkiego kurortu, w którym znalazła się z powodu rosyjskiej inwazji, do Buczy jest kilka tysięcy kilometrów. W lokalnych supermarketach nie jest łatwo znaleźć produkty potrzebne do przygotowania ukraińskich potraw bożonarodzeniowych. Ale Teresa jest zdeterminowana, aby zrobić przynajmniej kutię i chudy barszcz z uszkami, aby poczuć świąteczną przytulność, której pozbawiła ją wojna. Dyktuję jej więc oba przepisy. W odpowiedzi otrzymuję wiadomość: - Dziękuję, Lesia! Wiesz, próbowałam wytłumaczyć Irlandczykom, czym jest kutia i jak się ją robi. Nie wiedziałam, jak przetłumaczyć słowa "makitra" i "makogin" na angielski. Powiedziałam im też, że do dziś zachowaliśmy nie tylko "Carol of the bells", czyli "Szczedryk", ale i inne kolędy. I że Irlandczycy chyba nam trochę zazdroszczą, że mimo wszystko zachowaliśmy nasze Boże Narodzenie....
Przepis na barszcz babci - świąteczna niespodzianka od Lesi Wakuliuk:
Umyj suszone grzyby (kilka garści) i namocz je w ciepłej wodzie przez kilka godzin. Jeśli weźmiesz mrożone (są również w porządku), nie musisz ich płukać i moczyć. Następnie gotujemy je, wyjmujemy z garnka i zostawiamy bulion, który będzie nam potrzebny.
Ugotuj kiszoną kapustę w innym rondlu. Następnie odcedź ją i wyciśnij kapustę, gdy trochę ostygnie. Przy okazji kapustę tę można następnie dusić z grzybami, dzięki czemu otrzymamy kolejne chude danie na wigilijny stół. Podobnie jak w przypadku grzybów, do barszczu potrzebujemy bulionu.
Ugotuj również dwa buraki. Wlej bulion z grzybów i kapusty do rondla. Zetrzyj ugotowane buraki na grubej tarce i dodaj trochę kaszy gryczanej, którą należy najpierw umyć. Posolić i doprawić do smaku. Ilość kaszy gryczanej zależy od tego, czy barszcz ma być gęsty, czy nie. W mojej rodzinie nie jest zbyt gęsty, ponieważ dodajemy do niego również uszka z grzybami. Wyglądają jak miniaturowe pierożki. Ciasto na nie trzeba zagnieść jak na pierogi. A nadzienie robimy z grzybów, które pozostały po przygotowaniu bulionu. W tym celu należy drobno posiekać grzyby (lub je zmiksować, ale nie do stanu płynnego), podsmażyć drobno posiekaną cebulę na złoty kolor i wszystko razem wymieszać i posolić.
Moja babcia zawsze podawała barszcz w filiżankach. Na dno wrzucała kilka ugotowanych grzybów i zalewała je barszczem. Więc robię tak samo.
Jednym ze znaków rozpoznawczych świąt Bożego Narodzenia jako pop-kultu na całym świecie jest brytyjski film "Love Actually". Pamiętacie nieśmiertelny śpiew Billa Nye'a "Christmas is all around"? Zdecydowanie nie kłamał. W Brytanii Boże Narodzenie jest wszędzie.
A zaczyna się najpóźniej 1 grudnia. W okolicach tej daty radio BBC1 zaczyna nadawać wyłącznie piosenki o tematyce świątecznej. W domach pojawiają się choinki i świecidełka, a w supermarketach rozpoczyna się świąteczna mania polowania na prezenty.
"Zróbmy to po świętach" zaczyna się wraz z nadejściem grudnia. Halloween właśnie się skończyło. Choinki pojawiają się w domach między 1 a 6 grudnia. Jeszcze wcześniej na głównych placach miast pojawiają się jarmarki bożonarodzeniowe.
Świąteczne Cowbridge, mała wioska w Walii. Zdjęcie: archiwum prywatne
I chociaż wszystkie billboardy przedstawiają świąteczne aktywności w śnieżnych krajobrazach, jedynymi innymi oznakami ferii zimowych są tu girlandy i czerwono-zielone dekoracje z namalowanymi płatkami śniegu. Śnieg w Wielkiej Brytanii jest uważany za klęskę żywiołową - wystarczy centymetr opadów, aby zamknąć szkoły, a kierowcy albo zostają w domu, albo biorą udział w wypadkach drogowych. Śnieżna bajka jest więc tutaj czysto hipotetyczną rozrywką.
W Londynie, w Hyde Parku, ogromny Wonderland z przejażdżkami, jarmarkiem i lodowymi figurami zarabia w grudniu mnóstwo pieniędzy. Od ponad dekady brytyjska stolica buduje zimą jedno z największych miejsc świętowania na świecie.
Ale Ukraińcy to "rozpieszczone bachory". Pamiętając o zimowych miasteczkach w WDNG [Wystawa Osiągnięć Gospodarstwa Ludowego - kijowskie centrum wystawowe - red.] lub Platformie w Kijowie [w obu miejscach przed wojną tradycyjnie odbywały się wielkie wydarzenia kulturalne - red.] czy noworocznej iluminacji w centrum Charkowa (do 2022 roku), nie jesteśmy pod szczególnym wrażeniem szarych krajobrazów i karuzeli w światowych stolicach. Hektary rozrywki zamykane są 1 stycznia - i jest to jedna z oczywistych różnic między Wielką Brytanią a Ukrainą. Nasi ludzie zazwyczaj wykreślają styczeń ze swojego życia. U nas grudzień można uznać za miesiąc "stracony".
Domowe tradycje świąteczne to już inna sprawa. Dorastaliśmy, oglądając głównie amerykańskie filmy o Bożym Narodzeniu, więc czysto angielskie rytuały były dla mnie całkowitym zaskoczeniem.
Drugi rok z rzędu mój syn i ja świętujemy Boże Narodzenie w krainie lewej i prawej stopy Beckhama, a także Hugh Granta i Jasia Fasoli.
Świąteczny stół. Zdjęcie: archiwum prywatne
Nasi walijscy przyjaciele co roku mają w domu pięć choinek. I to nie licząc reszty dekoracji, która w skromniejszym otoczeniu mogłaby pełnić rolę głównego drzewka w domu. Tutaj kartki wciąż są obowiązkowym elementem prezentów. Istnieje wiele specjalistycznych sklepów rozsianych po całej Wielkiej Brytanii, które sprzedają wyłącznie pocztówki. Z ukraińskim racjonalnym podejściem, w myśl którego pocztówki to tylko dodatkowa makulatura, dołączyliśmy z synem do tego "wyścigu" dopiero w drugim roku. Można powiedzieć, że się przystosowaliśmy.
W zeszłym roku nasi walijscy przyjaciele zaprosili mojego syna i mnie na lunch 25 grudnia. W pełni doświadczyliśmy retrospekcji z naszego dzieciństwa, kiedy to ludzie w sylwestra byli w stanie upchnąć w sobie tygodniową porcję jedzenia w kilka godzin. Ale jedzenie zaczęło się na długo przed świątecznym posiłkiem - podczas przygotowywania i nakrywania do stołu. Nie ma tu radzieckich oliwek ani futrzanych płaszczy, ale sztuczny mróz 25 grudnia nie byłoby nie na miejscu w walijskiej wiosce.
Ważnym rytuałem związanym ze świątecznym obiadem jest wspólne gotowanie. Zdjęcie: archiwum prywatne
Indyk to główne danie na świątecznym stole. Ale zanim do niego dotrzesz, twoje ciało już błaga o litość. Zwyczajowo świąteczny posiłek rozpoczyna się od sałatki lub zupy. Nie licząc ginu z tonikiem, który działa pobudzająco na wszystkich uczestników prac kuchennych. Zupa jest tu traktowana podobnie jak sałatka - to głównie zupa przecierowa z warzyw. Jest pyszna, ale lepiej nie najadać się do syta, bo najważniejsze dopiero przed nami.
Nie ma tu tradycji dwunastu dań, lecz wśród Walijczyków panuje wielki entuzjazm. Dlatego liczba odmian jedzenia zbliża się do 12. Punktem kulminacyjnym jest indyk. Bez względu na wszystko trzeba spróbować tego pieczonego olbrzyma. A potem z przerażeniem uświadamiasz sobie, że po nim następuje obowiązkowy deser. To słodki pudding nasączony alkoholem i skropiony jeszcze słodszym syropem. Jeśli lubisz czasem zjeść łyżkę cukru, będziesz zachwycony. Ale nie licz na miejsce w żołądku.
Jedzenie jest opcjonalne i zależy od rodziny, ale rytuały bożonarodzeniowe są święte - chociaż nie mają nic wspólnego ze świętością ani narodzinami Chrystusa. Każdy uczestnik uczty otrzymuje "krakersa", który wygląda jak skrzyżowanie petardy z gigantycznym cukierkiem. Siewdzący przy stole muszą ciągnąć tego krakersa w różnych kierunkach, by podzielić go między siebie. W środku znajduje się korona z kolorowego papieru, drobny upominek i kartka z żartem lub zagadką. Nikt nie wywinie się od założenia na głowę tej wykwintnej korony, która przypomina dzieło grupy gimnazjalistów. Tradycja. Następnie wszyscy na zmianę odczytują swoje krakersowe dowcipy, po czym można rozpocząć rozmaite gry stolikowe - nie zapominając przy tym jednak o przeżuwaniu.
Papierowa korona to jeden z symboli walijskiego Bożego Narodzenia. Zdjęcie: archiwum prywatne
Wszystkie te tradycje, w tym choinka, pojawiły się w Wielkiej Brytanii na przełomie XIX i XX wieku. Zostały przywiezione z Niemiec przez męża królowej Wiktorii. Dlatego mają tu Santa Clausa, a nie Świętego Mikołaja. W przeciwieństwie do Ameryki, Święty Mikołaj został tutaj przemianowany na Ojca Bożego Narodzenia (Father Christmas) dawno temu. Jeszcze raz przypomnę: Boże Narodzenie jest jak urodziny Jezusa. Więc to, kto jest w tym przypadku ojcem - to wielkie pytanie.
26 grudnia jest w Walii również dniem wolnym od pracy. Nazywa się Boxing Day. Szczerze? Myślałam, że to dlatego, że obok papierowych koron, kartonowych cukierków i Ojca Bożego Narodzenia wiąże się to z tradycją organizowania świątecznych walk bokserskich. Ale nic z tych rzeczy. Otóż tego dnia arystokraci dawali swoim służącym pudełka z prezentami, a sami zazwyczaj udawali się na polowanie. I choć we współczesnych czasach mało kto w Walii odważa się zabijać zwierzynę, to w zeszłym roku moi walijscy przyjaciele ostrzegali mnie, żebym nie wypuszczała tego dnia kotów na dwór. Strzelać nie będą, ale zawsze znajdzie się paru chętnych do przejażdżki konnej ze sforą psów alejkami naszej wioski. Dlatego lepiej, żeby futrzaki nie bawiły się w zające czy kaczki i 26 stycznia zostały w domu.
Ogólnie rzecz biorąc, produkcja bożonarodzeniowa w Wielkiej Brytanii jest źródłem dochodów dla wielu firm przez cały rok. Muzycy piszą całe świąteczne albumy świąteczne, które będą emitowane w stacjach radiowych przez miesiąc. Platformy i kanały telewizyjne prześcigają się w liczbie zimowych bajek i komedii romantycznych. Brytyjczycy otrzymują w tym dużą pomoc od Amerykanów. Tylko w 2023 roku kanał Hallmark, który specjalizuje się w przesłodzonych melodramatach, wypuścił na święta 42 (!) filmy o tematyce świątecznej.
Tak więc nawet jeśli w głębi serca jesteś Grinchem, w Wielkiej Brytanii nie będziesz w stanie uniknąć świątecznej zabawy.
.jpg)
.jpeg)
